yakamoz

 
Bu kadar çok sayıda kültür grubunun olması şaşırtıcı gelebilir çünkü Kızılderililer hakkında bilinenler, genelde yalnızca Ova Kızılderilileri özellikleridir. Tüyler, çadırlar, savaş başlıkları ve savaş baltaları.... Bunların hepsi de hemen herkesin izlediği kovboy filmlerinin, okuduğu Teksas Tommiks'lerin vazgeçilmez parçasıdır. Oysa yalnızca Kızılderili evlerine bakmak bile (haritayı tıklarsanız, evleri daha iyi görebilirsiniz), gruplar arasındaki farklılıkları açıkça ortaya koyar. 
Kızılderili gruplarının beyazlarla karşılaştıkları tarihler de çok farklı. Beyazların Amerika kıtasına yayılmaları uzun zaman aldı. Kolomb Kuzey Amerika'yı hiç görmedi. Kutup bölgesinde yaşayan Inuitler ilk beyaz adamla 1818 yılında, Kolomb'un Amerika'ya ayak basmasından neredeyse üç yüz yıl sonra karşılastılar. Ama hepsinin de ortak bir tarihi oldu. Beyaz adamla birlikte hastalıklar geldi. Daha önce hiç tanımadıkları suçiçeği, sıtma, kızamık, ve hatta grip gibi hastalıklara bağışıklıkları olmayan Kızılderililer hızla ölmeye başladı. Ölmeyenler, ya topraklarını almak isteyen beyazlara teslim olmak zorunda kaldılar, ya da savaşmak.  Büyük bir direniş göstermeden teslim olanlar arasında, suskunluğa bürünüp değişik bir direniş gösterenler de oldu. Amerika'nın güneybatısında yaşayan Kızılderililer, beyazların gelişini ve bu yeni ırkın Kızılderililerin dinlerini, kültürlerini yok etmeye çalışacağını çok önceden rüyalarında görmüşlerdi. İşte bu nedenle beyazlarla karşılaşınca suskunluğa büründüler, törenlerini, dinlerini gizli tuttular. Bugün onlar, kültürlerinin çok büyük bir bölümünü korumayı başarmış olan Kızılderililer içinde belki de ilk sırayı alıyorlar. Köylerindeki bazı bölgelere beyazların girmesi, ya da bazı törenleri izlemesi hala yasak.

Topraklarını korumak için savaşmayı tercih eden kabilelerin de sonu hep aynı oldu.  Savaşı bitirmek için yapılan anlaşmaların çoğu, beyazlar tarafından bozuldu.  Defalarca imzalanan anlaşmalara rağmen bitmeyen savaşlar sonunda sayıları iyice azalan Kızılderili grupları, savaşa devam ederlerse yok olacaklarını anlayarak kendileri için ayrılan Kızılderili bölgelerine yerleşmeyi kabul ettiler. Yenilgi kaçınılmazdı; beyazların sayısı azalmıyor, çoğalıyordu. 

Tarihteki son Kızılderili savaşı, ki buna savaş denirse, Amerika'nın Dakota eyaletindeki Yaralı Diz'de gerçekleşti. 1890 yılının son gününde, herkesin uyumakta olduğu 300 kişilik bir Kızılderili köyüne önce toplarla, sonra tüfeklerle saldıran Amerikan Ordusu, köyün dörtte üçünü öldürdü. Soğuktan donan ve kar fırtınası yüzünden toplanamayan cesetler, ertesi gün bir at arabasına dolduruldu. Saldırıdan kurtulan Kara Geyik, o günü şöyle anlatıyor:
"O zaman kaç kişinin öldüğünü anlayamamıştım. Şimdi kocamışlığımın şu yüksek tepesinden gerilere baktığımda, yerde birbirleri üzerinde yığılı duran yaralı kadınları ve çocukları, hala o genç gözlerimle görebiliyorum. Ve orada, o kanlı çamurun içinde bir şeyin daha öldüğünü ve o kar fırtınasına gömüldüğünü görebiliyorum. Evet, bir halkın düşü öldü orada. Güzel bir düştü, evet... Sonra bir ulusun umudu kırılıp paramparça oldu. Artık yeryüzünün merkezi yok, ölüp gitti kutsal ağaç."

Bu tarihten sonra, Kızılderililerle beyazlar arasında "savaş" olmadı. Ancak savaş hep devam etti. Kızılderililerin topraklarını almakla yetinmeyen beyazlar, onların kültürlerini de yok etmeye çalıştılar. Törenleri, kendi dillerini konuşmaları, bildikleri tarzda yaşamaları yasaklandı. Çocukları daha 4-5 yaşlarındayken ellerinden alınıp yatılı okullara götürüldü. Yalnızca Kızılderili çocukların okuduğu bu okullara getirilen çocukların önce saçları kesiliyor, sonra da üzerlerine hortumla su sıkılarak yıkanıyorlardı. Dillerini konuşurlarsa cezalandırılan çocuklar, hiç alışkın olmadıkları yemekler yemek zorunda kalıyor, sevmedikleri giysiler giyiyor, inandıkları her şeyin yanlış ve kötü olduğunu söylemek, ve hatta buna inanmak zorunda kalıyor, en kötüsü de ailelerini uzun yıllar hiç göremiyorlardı. Okul bitip de ailelerinin yanına dönen çocuklar ise, onların ne kadar beyazlaştığını bilemeyen aileleri tarafından kuşkuyla karşılanıyordu.
Ancak tüm bu bilinçli yok etme çabalarına karşın, Kızılderililer ve kültürleri hala canlı. Bu tip okulları bitirdikten sonra kültürlerine daha fazla sarılan Kızılderililerin çoğu, Kızılderili olmanın genetik bir düşünce yapısı olduğunu, bunun asla unutulamayacağını, derinden yüzeye çok kolay çıkabileceğini söylüyorlar. Kızılderili kültürünün hala yaşıyor olması da, bu görüşü doğruluyor. Bu tip okulların en sonuncusu 1980'li yıllarda kapandı. Kızılderili çocuklar artık kendi okullarında, kendi ailelerinin yanında, kendi kültürleriyle büyüyorlar. 

Bir Iroquois büyüğü şöyle demiş: 
"Iroquoislar çocuk yetiştirmezler, mısır yetiştirirler. Çocuklara rehberlik ederler." 

Kültürlerini sonsuza dek yaşatacak olan Kızılderili çocuklar, artık ihtiyaç duydukları rehberliğe sahip.
-----------------------
onların ağzından

Gerenimo
adını, ilk büyük katliamını yaptığı kaskiyeh kasabasının koruyucu azizi olan saint jerome'dan almıştır. kasabaya saint jerome gününde girmiş ve hiçkimseyi sağ bırakmamıştır. bu olaydan sonra iyice efsaneleşmiş, ve devletin apachelere olan tavrının daha da sertleşmesine sebep olmuştur.

Eskilerin Dedikleri 

Bir gün dedim ki, "Gideceğim ve düşmanlarımı arayacağım,"
Ve o gün hiçbir dost bulamadım.
Ertesi gün dedim ki, "Gideceğim ve dostlarımı arayacağım,"
Ve o gün hiçbir düşman bulamadım.

Cree Atasözü
 
Ancak son ağaç kesildikten sonra,
Ancak son ırmak zehirlendikten sonra,
Ancak son balık yakalandıktan sonra,
İşte ancak o zaman anlayacaksınız parayı yiyemeyeceğinizi.

Kızılderili Atasözü
-----------------------------------------
efsanaleri

----------------------------------------
Doğa ve Kızılderili
Bizim dilimizde "doğa" diye bir kelime yoktur. "Doğa" kelimesi sanki insanoğlundan ayrı bir şeyi anlatıyor gibi. Bu bizim kabul etmediğimiz bir ayrım. Bizim dilimizde "doğa" fikrine en yakın kelimeler, yaşamın sürmesini sağlayan şeyleri anlatır.

Audrey Shenandoah (Onondaga kabile büyüğü)

Kızılderililer hakkında bir genelleme yapmanın ne kadar yanlış olacağını daha önce belirtmiştik. Yaklaşık üç yüz dil, yaklaşık üç yüz farklı gelenek demek. Ancak tüm bu geleneklerin en azından bir ortak özelliği var, o da doğaya yakınlıkları. Kızılderili kendini doğadan ayrı değil, onun bir parçası olarak görür. Toprak Ana, bedeninin geldiği yerdir. Gökyüzü büyükbabası, ay büyükannesidir. Dört ayaklı kardeşleri, kanatlı kardeşleri, iki ayaklı kardeşlerinin hepsi, onun için aynı değerdedir. Doğayla içi içe yaşamak, korku duyulacak bir şey değildir. Tehlikelerin farkındadır, doğanın gücü karşısında aciz olduğunu bilir, ancak üstün gözlem yeteneği ve sabrı sayesinde doğayı en az kendini tanıdığı kadar tanır. Yaşayan hiçbir varlığı kendisinden farklı görmez. Çevre konusunda uzman olan Leroy Küçük Ayı (Kanada, Lethbridge Üniversitesi) Kızılderililer için bugün de geçerli olan düşünce tarzını dile getiriyor: "Ağaçlar canlı olduğu için ruhları vardır; ruhları olduğu için benimle aynıdırlar." 

Tatanga Mani, Yürüyen Bufalo, adındaki bir Stoney Kızılderilisi, 1960'lı yıllarda Londra'da bir konuşma yapmıştı. Beyazların okullarında eğitim gördüğü halde "doğayı tanımaya çalışmaktan" asla vazgeçmeyen Tatanga Mani, bugünün şehirleri için şöyle demişti:
"Biliyorsunuz, dağlar her zaman taş binalardan daha güzeldir. Şehirde yaşamak, yapay bir varoluştur. Orada birçok insan, ayaklarının altında gerçek toprağı hissedemiyor, saksıdakiler dışında bitkilerin büyüyüşünü göremiyor ya da caddelerin ışıklarından, geceleyin yıldızlarla süslenen büyüleyici gökyüzünü görebilecek kadar uzaklaşamıyor. İnsanlar, Yüce Ruh'un yarattıklarından uzakta yaşadığında, onun kanunlarını da kolayca unutuyor."

Tüm canlı varlıkları kendileriyle aynı seviyede kabul eden Kızılderililer, hala bir hayvan avladıklarında öldürdükleri hayvanın ruhuna teşekkür eder, onu yalnızca yiyeceğe ihtiyaç duydukları için öldürdüklerini, onun hızına, ustalığına saygı duyduklarını söylerler. Bir ağacı kestiklerinde ağaca teşekkür eder, ihtiyaç duyduklarından fazlasını asla almazlar. Ormandan geçerken tek sıra halinde yürürler - ormanda yaşayan canlılar, onların ormana sahip çıktıklarını düşünmesin ve sadece oradan geçmekte olduklarını anlasın diye.

Bugün beyazların doğal kaynakları neredeyse tükettiği yerlerde, Kızılderililerin de avlanması yasak. Hem geleneklerini, hem de yaşamlarını sürdürmek için avlanmak zorunda olan Kızılderililerle beyazlar arasında bu nedenle birçok anlaşmazlık yaşanıyor. Balinaları Kızılderililer tüketmedi. Ancak şimdi balina avlamak isteyen Kızılderililere çevre düşmanı gözüyle bakılıyor. Bu tip tartışmalarda kolay kolay çözüme ulaşılamıyor. Beyaz adamın doğaya duyarsızlığının cezasını gene Kızılderili ödüyor.

Kızılderililer doğaya yalnızca saygı duymakla kalmıyor, aynı zamanda doğayı çok da iyi tanıyorlar. Gözlem yetenekleri, onların adeta birer doğa bilgini olmalarını sağlıyor.

 Bir Kanada Kızılderilisi'nin sözleri:
"Kızılderili olmak benim için çok önemli. İnsanları dinlediğimde, kimi kitaplardan okuduğu hakkında, kimi kendinden önce yazılanlar hakkında konuşuyor. Ama bir Kızılderili olarak ben, gördüklerim hakkında konuşabilirim. Duyduğum hayvanlar, çiçekler hakkında. Gökyüzüne bakarım ve gökgürültüsü kuşlarını, kartalları görürüm. Ve gökyüzünde uçuşan bütün küçük hayvanları. Toprak Ana'ya baktığımda, bize verdiği ilaçları görürüm. Çalılara bakarım, yemişleri görürüm. Bütün bunlar içimde saygı uyandırır, ve Tanrı'nın bir Kızılderili olarak bana verdiklerini düşünürüm."

Beyazlar Amerika kıtasına ilk geldiklerinde Kızılderililerin gözlem yeteneğinden ve doğa bilgisinden çok yararlandılar. Hatta Kızılderililerin yardımı olmasa, beyazların çoğu hayatta bile kalamayacaktı. Kızılderililer, ormanda iz sürme, avlanma, bitkilerden ve hayvanlardan yararlanma konusunda beyazlara pek çok şey öğretti. Bazı beyaz yerleşimcilerin tuttuğu günlüklerde, Kızılderililerin değişik bitkiler kullanarak onları tedavi ettiği anlatılır. Çevresindeki bitkileri çok iyi tanıyan Kızılderili, hemen her hastalığa iyi gelecek bir bitki, ya da karışım bulmuştu. Ancak suçiçeği, grip, kızamık gibi beyaz adama özgü hastalıklar kapısını çaldığında, geleneksel ilaçlarının hiçbiri işe yaramadı. Beyaz adamı tedavi eden Kızılderili, bu hastalıklara bağışıklığı olmadığı için yenik düştü. Günümüzün Kızılderilileri hala büyük ölçüde bitkilerden yararlanıyor. Herhangi bir hastalığa iyi gelecek bitkileri bazen rüyalarında gören şifacı Kızılderililer, pek çok kişiyi tedavi ediyor. Hatta yakın zamanda Kızılderili bir kadının bulduğu bitki karışımının kanser tedavisinde çözüm olabileceği konusu tartışılıyordu. 

Yaşam nedir? Geceleyin bir ateş böceğinin saçtığı ışıktır. Kışın, bufalonun soluğudur. Otların arasında koşan ve günbatımında kaybolan gölgeciktir.
Kargaayak - 1890
 
Kızılderililer doğaya hala aynı derecede duyarlı. Özellikle Kızılderili Bölgelerinde yaşayan ve hala avlanan Kızılderililer, doğaya en yakın yaşayanlar. Şehirlerde doğup büyüyen Kızılderililer, elbette doğaya onlar kadar yakın değil. Ancak çoğu, sık sık şehir yakınlarındaki ormanlık alanlara, dağlara gidiyor. Buralara piknik için değil, değişik törenler için gidiyorlar. Bugün çevre kirliliğine tepki gösteren pek çok kişiden duyduğumuz sloganların bazıları da aslında Kızılderililerin söylediği sözler. Hatta Ankara belediye otobüsü biletlerinin arkasında da Kızılderililere ait bir söz yazardı: "Biz bu dünyayı atalarımızdan miras değil, çocuklarımızdan ödünç aldık." Kızılderililerin çevrelerine zarar vermemeye gösterdikleri özen, yine bir reisin sözlerinden  açıkça anlaşılıyor.

Reisler, yalnızca kendinizi düşünmeyin,
Ya da kendi kuşağınızı
Ailelerinizin gelecek  kuşaklarını düşünün,
Torunlarınızı düşünün,
Ve yüzleri toprağın altından çıkacak olan, henüz doğmamışları...
 

Altı Ulus Iroquois Konfederasyonu sözcüsü Oren Lyons (Onondaga), en önemli kanunların "Doğa Kanunları" olduğunu söylüyor. Lyons'un sözleri, günümüz Kızılderililerinin, atalarının yüzyıllardır söylediği şeyleri hala uygulamakta olduğunu gösteriyor:
"Doğa kanunları, insan kanunlarından üstündür. İnsan kanunlarını ihlal edenler avukatların, yargıçların elindedir, ve çoğu zaman suçlular bile kurtulur. Ama doğa kanunu öyle değil. Doğa kanunlarına karşı gelirseniz, gerçekten cezalandırılırsınız - hem de çok kötü. Doğa kanunlarından biri, her şeyi temiz tutmaktır, özellikle de suyu. Suyu yok ederseniz, yaşamı yok edersiniz. Bunu herkes bilir. Toprak Ana üzerindeki tüm yaşam, temiz suya bağlıdır, ama biz hala her türlü pislikle suyu zehirlemeye devam ediyoruz. Sizin kanunlarınız buna tamam diyebilir, ama hayır, tamam değil. Doğa kanunları insan kanunlarını dikkate almaz. Doğa kanunlarıyla oynayamazsınız. Suyu öldürürseniz, yaşamı öldürürsünüz - kendinizinkini de. İşte doğa kanunu budur..

Diğer bir doğa kanunu da tüm yaşamların eşit olduğudur. Bizim felsefemiz bu. Yaşama saygı duymanız gerekir - tüm yaşamlara, yalnızca kendinizinkine değğil. Toprağa saygı duymazsanız, onu yok edersiniz. İnsanoğlu bazen yönetici konumunda olduğunu düşünüyor, ama değil. İnsan yalnızca bütünün bir parçası. İnsanın sorumluluğu var, gücü değil."

Bugünün Kızılderilileri, gerek felsefeleri, gerek doğa konusundaki bilgileri bakımından atalarından hiç de farklı değil. İşte bu nedenle, bilim adamları da çevre konusunda sık sık Kızılderililere danışıyor. Birleşmiş Milletler'in birkaç yıl önce hazırladığı çevre konulu raporda yer alan sözler, Kızılderililerin doğayla olan ilişkilerini özetliyor:

"Çevre ile ilgili herhangi bir şey bilmek istiyorsanız, Kızılderililere sorun."

---------------------------------------

Bunları Biliyor muydunuz?

                                           .
Beyazların gelişinden önce Amerika kıtasında at yoktu. Bu nedenle Kızılderililer daha yerleşik bir yaşam sürüyor, yolculuk yapacakları zaman da hafif yüklerini taşıtmak için köpekleri kullanıyordu. Meksika Körfezi çevresindeki ilk İspanyol seferlerinde kullanılan atlar, Amerika kıtasına ayak basan ilk atlar olarak tarihe geçebilirdi. On yedinci yüzyıla gelindiğinde, pek çok Kızılderili kabilesi bu yeni hayvanı benimsemiş, onun sayesinde büyük bir hareket özgürlüğü kazanmış, ve beyaz adamın ata binişiyle alay edecek kadar da usta biniciler olmuştu. Aslında arkeologlar beyazların gelişinden önce de Amerika kıtasında ata benzer bir hayvan türünün yaşadığını söylüyorlar. Ancak bu hayvan beyazların gelişinden çok önce yok olmuştu.

Kızılderililerden öğrendiğimiz pek çok şey var. Bunların bazıları artık hayatımızın o kadar içinde ki , duyunca şaşıracaksınız. Eski Dünya'da domates, patates ve mısır yoktu. Bunları yetiştirmeyi Kızılderililerden öğrendik. Çikolata ve tütün! Eski Dünya'da bilinmiyordu bile.
 
"Beyaz adamın saçı çadırımı süsleyecek!"
Evet, bazı çadırların bayağı süslü olduğunu kimse inkar etmiyor, ama beyazların gelişinden önce kafa derisi yüzmek gibi bir adet yoktu. Bu, İspanyolların başlattığı bir gelenek.  Avrupa'dakilere Yeni Dünya'daki insanların neye benzediğini göstermek isteyen İspanyollar, taşınacak en kolay mal olarak, öldürdükleri Kızılderililerin kafa derilerini seçmişler. Kızılderililer bunu çok vahşice bulmuş, ancak İspanyollar Kızılderililerin kafa derilerini yüzmeye devam ettikçe, intikam almak amacıyla Kızılderililer de aynı şeyi yapmaya başlamış. Bunu yalnızca Kızılderililer söylemiyor, antropologlar ve bilim adamları da kabul ediyor.

Kartalın Kızılderili kültüründe önemli bir yere sahip olduğunu birkaç Kızılderili filmi seyreden herkes bilir. Ancak bu önemin neden kaynaklandığı pek bilinmez. Kızılderililer, kartalın  tüm kuşlardan daha yüksekte uçabildiğini ve güneşe dimdik bakabildiğini söyler.  Yaratıcı'nın en yakınına gidebilen bu kuşun, onların mesajlarını Yaratıcı'ya taşıdığına inanırlar. Yaratıcı'yla insanlar arasında  bir ulak olduğuna inanılan kartal, işte bu nedenle kutsaldır. Kartal tüyünün önemi de buradan gelir.
 
Herkesin adını en iyi bildiği Kızılderili kabilesi belki de Sioux'dur (Siyu). Oysa onların gerçek adı Sioux  değil; bu yalnızca beyazların onlara verdiği ad. "Siouxlar'ın" kendi dillerindeki adı Lakota ya da Dakota (anlamı, arkadaşlar, müttefikler). Bugün Lakotalar hem kendi dillerini, hem de İngilizce konuşuyorlar. Kevin Costner'ın ünlü filmi Kurtlarla Dans'ta konuşulan Kızılderili dili de Lakota'ydı.

Artık beyazların dünyasında azınlık olarak yaşayan Kızılderililer, kendi kültürlerini korumaya çalışınca fazla geleneksel olmakla, beyazların dünyasına uyum sağlayınca da fazla "beyazlaşmakla" suçlanıyor. Bu konuda Kızılderililer arasında da görüş ayrılıkları var. Ancak beyazlar gibi yaşamakla kalmayıp, onlar gibi "düşünmeye" başlayan Kızılderililer için söyledikleri bir kelime var: Elma. Dışı kırmızı, içi beyaz olduğu için!
 
Bir Kızılderili başka bir Kızılderili'ye hangi kabileden olduğunu sormak için bazen "Sen hangi kanonun küreğini çekiyorsun?" deyimini kullanır. 
 
Bazı filmlerde çadırların arkasında duran uzun totemler görebilirsiniz. Bu, tümüyle yanlış bir dekor. Totem direkleri, yalnızca Kuzeybatı halklarına özgüdür. Kuzeybatı halkları ise çadırlarda yaşamaz. Totemlerle ilgili bir başka yanlış düşünce de, Kızılderililerin totemlere taptığı. Totemler Kızılderililer için yalnızca aile ağaçları gibidir. Bir kişinin, ya da ailenin nereden geldiğini anlatır. Bazı totemler ise önemli olayları anlatır. Kızılderililerin totemlere taptığını söylemek, Hıristiyanların Haç'a taptığını söylemek gibi bir şey.

uzun süre meksikalılarla savaşarak, mükemmel bir gerilla tekniği geliştiren apache halkının savaş şefi, toprakları ve onuru için bitmeyen bir mücadele yürüten geronimo kızılderili mücadelesinin sembolüdür. ailesini katleden meksikalılar ile ölümüne bir mücadele veren goyathylay, meksikalıların taktığı geronimo ismi ile tanındı. cochise'den liderliğini devraldığı apache çeteleriyle arizona, meksika, sierra madre ve mogollan dağlarında geleneksel yaşam tarzı için mücadele etti. binlerce askere yıllarca kafa tutan büyük savaşçı zaman zaman teslim olmak zorunda kaldı ancak ilk fırsatta kaçıp tekrar mücadelesine başlamaktan geri durmadı.